Toespraak Jan Terlouw

Op 26 juli 1581 ondertekenden een aantal provincies van de Habsburgse Nederlanden een plakkaat, dat de ‘Acte van Verlatinghe’ heette, waarin ze Filips II afzetten als hun heerser. Waarom deden ze dat? Het essentiële in de verklaring was dat een koning die de rechten van de bevolking niet respecteerde, als een tiran kon worden beschouwd en kon worden afgezworen.

Het is de grondslag van waaruit de Staat der Nederlanden is ontstaan en ik zie de Februaristaking in 1941 als een bevestiging van die grondslag.

Het is welbekend: het weekend voor 25 februari had de Duitse Politie in de buurt van het Waterlooplein honderden Joodse mannen uit hun huizen gesleurd. De illegale Communistische Partij van Nederland heeft vervolgens opgeroepen om te gaan staken, als protest tegen deze terreur, en daar werd massaal gevolg aan gegeven. Ons land heeft veel verkeerd gedaan in de Tweede Wereldoorlog, maar dit was wel het enige massale protest tegen deportaties van Joden in Europa.

Een overheid heeft de taak de rechten van zijn burgers te respecteren en te beschermen. Het is de basis van de democratische rechtsstaat zoals die zich na het Plakkaat van Verlatinghe heeft ontwikkeld. Hoezeer de eigenmachtige, onrechtmatige Duitse overheid zich daar niet aan hield, hebben de Duitsers zelf, maar zeker de bevolkingen van de bezette gebieden ondervonden. Ik was een kind in de oorlog, maar ik weet nog hoe het voelde: de overheid, die onrechtmatige Duitse overheid, is niet je beschermer, het is je vijand, ze doen aan willekeur, ze pakken volstrekt onschuldige burgers op en schieten ze dood als gijzelaar. De moedige initiatiefnemers van de staking zijn vervolgd, hebben tuchthuisstraffen gekregen, ze zijn gefusilleerd, ze zijn te weten gekomen wat je te wachten hebt van een niet democratische, heerszuchtige, onrechtvaardige overheid. Dus feitelijk hebben ze laten zien hoe gerechtvaardigd de staking was.

Macht verblindt. Macht is zoiets gevaarlijks. Macht corrumpeert. Macht is verslavend. Macht leidt tot het aantasten van de rechten van burgers. Daarom moet macht tijdelijk zijn. En waar mogelijk gekozen. En afzetbaar. De garanties van de rechtsstaat.  We hebben het steeds weer zien gebeuren in de geschiedenis. En ook hebben we gezien hoe belangrijk het is dat burgers daar tegen protesteren. Als overheden onrechtvaardig handelen tegenover de burgers is verzet nodig. En dat is dan meestal zeer gevaarlijk voor die burgers. Er wordt een hoge tol betaald. Ook na de Februaristaking gebeurde dat.

Dat is een reden om te herdenken. Uit respect voor de moedigen. En om de grote betekenis van verzet tegen onrecht te blijven onderstrepen.

In een democratische rechtsstaat kan ook de overheid voor de rechter worden gedaagd. In het huidige Nederland gebeurt dat gelukkig ook. We hebben er recent voorbeelden van gezien. En de overheid heeft zich te houden aan een rechtelijke uitspraak. Ook dat gebeurt in ons land en dat is een grote verworvenheid. Scheiding der machten, een garantie voor de burgers (voor wie de overheid er is).

De februari-staking volgde op het oppakken van Joodse mannen. Kort na de bevrijding in 1945 hoorden we van de vernietigingskampen. Ik was dertien jaar, ik zal het nooit vergeten. De verbijstering. Die verbijstering is gebleven, tot op de dag van vandaag. Dit kon dus gebeuren in een hoog ontwikkelde staat. Een zo onbeschrijfelijke misdaad is dus mogelijk als in een land dat democratie heeft gekend, maar waar de macht in handen van misdadigers is gekomen en hen niet meer afgenomen kan worden door een stembusuitslag, maar pas na zes bloedige oorlogsjaren. Aan de basis lag racisme, eigendunk, superioriteitsgevoel, ik ben meer dan jij. Ik ben van een hogere soort.

Racisme kent vele vormen en het leidt nooit tot iets goeds, of het nu gebaseerd is op huidskleur, ras, religie, cultuurverschil, of wat dan ook. Het is altijd een bron voor verdeeldheid en onrecht.

De aanloop naar en het verloop van de Tweede Wereldoorlog heeft ons toch minstens geleerd dat we waakzaam moeten zijn, waakzaam voor het beschermen van de democratische rechtsstaat. De stakers in februari 1941 begrepen dat en ze durfden te handelen.

Intussen neemt het antisemitisme weer toe. Zijn we waakzaam?  Het helpt als we de moedige organisatoren van de staking negenenzeventig jaar geleden niet vergeten. Zij zagen dat onrecht was gedaan en ze kwamen in actie; ze betaalden er een hoge prijs voor. Mede door hen leven we in welvaart in een democratisch land, waarin de overheid de rechten van burgers moet, maar ook wil respecteren. Een land waarin de wetgevende en de rechterlijke macht onafhankelijk van elkaar opereren. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar ik denk dat het goed is om af en toe maar eens even bij elkaar te komen, zoals vandaag, om er aan te denken wat er ook kan gebeuren. Elkaar er aan te herinneren dat we waakzaam moeten zijn. En met dankbaarheid te denken aan hen die dat waren.