Schrijver en historicus Geert Mak hield op 25 februari een voordracht op de herdenking:
Beste mensen, Amsterdammers,
Weer staan we hier, we gedenken, we eren, met onze blik naar de Dokwerker. En dat is altijd weer prima. Maar steeds vaker moet ik denken aan wat een van die moedige stakers van toen, de trambestuurder – later wethouder – Harry Verhey ooit na zo’n herdenking zei: Waarom draaien we ons niet een keertje om, en kijken, met de Dokwerker mee, naar onze stad, en naar onze toekomst?
Ja, laten we dat eens doen. En wat we dan zien stemt niet vrolijk. Racisme en neofascisme bleven, soms openlijk, vaak sluimerend, altijd aanwezig in onze samenleving. Maar het was aan de marge. Nu, in deze jaren, maken wij een omslagpunt mee. Dit soort kwaad is, vooral op internet, weer gangbaar geworden. Het jargon, de taal, de ideeënwereld van toen, ze zijn opnieuw een onderdeel geworden van het normale publieke en politieke debat. En dat is nieuw. Het zijn opeens geen theorieën meer, of angstige herinneringen. Nee, het is er, heel concreet.
Ik moet tegenwoordig vaak denken aan het sprookje over dat dorp waar nooit iets gebeurde, en waar een jongetje dat de schapen hoedde en zich doodverveelde op een dag riep: Help, help, een wolf! Er was geen wolf te zien, maar het tumult was groot en het jongetje vond het allemaal fantastisch. Dat herhaalde zich een paar keer, en, u begrijpt het al, toen er werkelijk een wolf verscheen reageerde niemand meer.
Dat is ons in zekere zin ook overkomen. Termen als fascisme en racisme werden in het verleden, laten we eerlijk zijn, soms te snel en te gemakkelijk gebruikt. De moeite die sommige mensen hebben met nieuwkomers die hun oude buurt opeens onherkenbaar zagen veranderen, dat is nog geen racisme. Kritiek op het beleid van de Israëlische regering is echt niet altijd antisemitisme. Te vaak is er gejongleerd met geleend heldendom en gestolen slachtofferschap.
En plotseling staat de wolf nu werkelijk voor ons, pal voor onze neus. De wolf staat voor ons als binnen een politieke partij, druk in het nieuws, vrolijk gesproken over de ‘internationale pedonetwerken van de Joden’. De wolf staat voor ons als een andere politieke partij, die ernaar streeft om het land te zuiveren van een bepaalde bevolkingsgroep, in de peilingen als tweede uit de bus komt. En de wolf staat, in duizendvoud, voor ons op Facebook, Twitter en Whatsapp. Maak maar eens een wandelingetje door de achterbuurten van het internet. De stank en de bagger slaan je tegemoet.
Nee, we hebben niet meer te maken van het fascisme van de vorige eeuw, maar wel met de 21e eeuwse varianten van hetzelfde fenomeen. De protocollen van de Wijzen van Zion zijn vandaag de dag vervangen door de samenzweringstheorieën rond Georges Soros, maar de teneur is exact hetzelfde: de Jood, de ander, als bron van alle kwaad. Het verkrachten van de waarheid, het bewust omhelzen van verzinsels verlokt steeds meer mensen tot een ideeënwereld die aan elkaar hangt van mythes en magisch denken, en van dromen over een boreaal superras.
Laten we ons nog een omdraaien naar de Dokwerker. Kijk hem staan, deze Amsterdamse arbeider, het symbool van een overweldigende solidariteitsbeweging, want dat was het. Tachtig jaar na dato hebben we, vrees ik, soms teveel gediscussieerd, we letten op ieder pluisje op elkaars jas, we koesterden te vaak onze schoongepoetste verledens en onze met bleekwater gereinigde zieltjes.
De helden van toen waren niet zulke heiligen. Weet u de legendarische leuze nog, die in deze roerige dagen zou zijn ontstaan? ‘Rotmoffen, blijf met je rotpoten van onze rotjoden af!’ Oef. Maar hadden we die anonieme Februaristaker, die deze woorden eruit gooide vanuit een zeldzaam moedig, en goed, en solidair hart, voortaan maar moeten weren bij deze herdenkingen? Hadden we hem of haar dan maar moeten ‘cancelen’, zodat we onszelf en onze clubjes nog beter en zuiverder zouden voelen?
‘STAAKT! STAAKT! STAAKT!’ riep het beroemde pamflet uit die dagen. En lees eens verder: ‘Weest solidair. Onttrekt de Joodse kinderen aan het nazi-geweld, neemt ze in uw gezinnen op! Weest eensgezind! Weest moedig! ‘
Solidair, moedig, eensgezind – en ik zet een dikke streep onder eensgezind. Dat waren de sleutelwoorden. Toen.
En dat zijn ze nu, meer dan ooit, opnieuw.
